(THƠ HIỆN ĐẠI) Đồng chí

ĐỒNG CHÍ

I. Những nét chính về tác giả – tác phẩm

1. Tác giả

• Chính Hữu (1926 – 2007), tên thật là Trằn Đình Đắc, quê huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh.
• Ông là nhà thơ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Pháp.
• Chính Hữu bắt đầu cầm bút từ năm 1947 và tập trung khai thác ở hai mảng để tài chính là người lính và chiến tranh.
• Phong cách sáng tác:. Thơ Chính Hữu vừa hàm súc, vừa trí tuệ; ngôn ngữ giàu hình ảnh; giọng điệu phong phú: khi thiết tha, trầm hùng, khi lại sâu lắng, hàm súc.

2. Tác phẩm
Bài thơ “Đồng chỉ” là một trong những tác phẩm được đánh giá là thành công nhất của Chính Hữu viết về đề tài người lính cách mạng trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp giai đoạn 1946 – 1954.
a. Hoàn cảnh sảng tác

• Bài thơ “Đồng chí” được sáng tác mùa xuân năm 1948, sau khi tác giả tham gia chiến dịch Việt Bắc Thu – Đông (1947). Bài thơ là kết quả từ những trải nghiệm của tác giả về thực tế cuộc sống và chiến đấu của bộ đội ta trong nhừng ngày đâu kháng chiến.
• Bài thơ được in trong tập thơ “Đầu súng tràng treo” (1966).
  b. Nhan đề bài thơ
• Đồng chí là những người cùng chung chí hướng, lí tưởng.
• Đồng chí gợi cảm nghĩ về tình cảm đồng chí, đồng đội. Đó là một loại tình cảm mới, một tình cảm đặc biệt xuất hiện và phổ biến trong những năm tháng cách mạng kháng chiến.
• Đồng chí, đó còn là cách xưng hô của những người cùng trong một đoàn thê cách mạng, của những người lính, người công nhân, người cán bộ từ sau cách mạng.
  * Đồng chí là biểu tượng của tình cảm cách mạng và thể hiện sâu sắc tình đồng đội. 

c.Bố cục: Ba phần

• Phần một: 7 câu đầu: Những cơ sở hình thành của tình đồng chí, đồng đội.
• Phần hai: 10 câu tiếp: Những biểu hiện của tình đồng chí, đồng đội.
• Phần ba: 3 câu cuối: Sức mạnh và vẻ đẹp của tình đồng chí, đồng đội

II. Trọng tâm kiến thức

a. Cơ sở thứ nhất: Cùng chung hoàn cảnh xuất thân

• Những chiến sĩ xuất thân từ nhừng người nông dân lao động. Từ cuộc đời thật họ bước thẳng vào trang thơ và tỏa sáng một vẻ đẹp mới, vẻ đẹp của tình đồng chí, đồng đội:

‘’Quê hương anh nước mặn đồng chua
Làng tôi nghèo đất cày nên sỏi đá ”

• Thủ pháp đối được sử dụng chặt chẽ ở hai câu thơ đầu, gợi lên sự đăng đối, tương đồng trong cảnh ngộ của người lính. Từ những miền quê khác nhau, họ đã đến với nhau trong một tình cảm thật mới mẻ.
• Giọng thơ nhẹ nhàng, gần gũi như lời tâm tình, thủ thỉ của hai con người “anh” và “tôi”.
• Mượn thành ngữ “nước mặn đồng chua” để nói về những vùng đồng chiêm, nước trũng, ngập mặn ven biển, khó làm ăn. Cái đói, cái nghèo như manh nha từ trong những làn nước.
• Hình ảnh “đất cày lên soi đá” để gợi về những vùng trung du, miền núi, đất đá bị ong hóa, bạc màu, khó canh tác. Cái đói, cái nghèo như ăn sâu từ trong lòng đất.
  • “Quê hương anh” – “làng tôi” tuy có khác nhau về địa giới, người miền xuôi, kẻ miền ngược thì cũng đều khó làm ăn canh tác, đều chung cái nghèo, cái khồ. Đó chính là cơ sở đồng cảm giai cấp của những người lính.
    Anh bộ đội cụ Hồ là những người có nguồn gốc xuất thân từ nông dân. Chính sự tương đồng về cảnh ngộ, sự đồng cảm về giai cấp là sợi dây tình cảm đà nối họ lại với nhau, từ đây họ đà trở thành những người đồng chí, đồng đội với nhau.
     

b. Cở sở thứ hai: Cùng chung lí tưởng, nhiệm vụ và lòng yêu nước
Trước ngày nhập ngũ, họ sống ở mọi phương trời xa lạ:

“Anh với tôi đôi người xa lạ
Tự phương trời chẳng hẹn quen nhau

Súng bên súng, đầu sát bên đầu, ”

• Những con người chưa từng quen biết, đến từ những phương trời xa lạ đã gặp nhau ở một điểm chung: cùng chung nhịp đập trái tim, cùng chung một lòng yêu nước và cùng chung lí tưởng cách mạng. Những cái chung đó đã thôi thúc họ lên đường nhập ngũ.
• Hình ảnh thơ “súng hên súng, đầu sát hên đầu ” mang ý nghĩa tượng trưng sâu sẳc diễn tả sự gắn bó cùa những người lính trong quân ngũ:
  • “Súng bên súng” là cách nói giàu hình tượng để diễn tả về những người lính cùng chung lí tưởng, nhiệm vụ chiến đấu. Họ ra đi để chiến đấu và giải phóng cho quê hương, dân tộc, đất nước; đồng thời giải phóng cho chính số phận của họ.
  • “Đầu sát bên đầu ” là cách nói hoán dụ, tượng trưng cho ý chí, quyết tâm chiến đấu của những người lính trong cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc.
  • Điệp từ “Súng, bền, đầu ” khiến câu thơ trở nên chắc khỏe, nhấn mạnh sự gắn kết, cùng chung lí tưởng, nhiệm vụ của những người lính.
• Nếu như ở cơ sở thứ nhất “anh ”- “tôi” đứng trên từng dòng thơ như một kiểu xưng danh khi gặp gờ, vẫn còn xa lạ, thì ở cơ sở thứ hai “anh” với “tôi” trong cùng một dòng thơ, thật gần gũi. Từ những người xa lạ họ đã hoàn toàn trở nên gắn kết.
  Chính lí tưởng và mục đích chiến đấu là điểm chung lớn nhất, là cơ sở để họ gắn kết với nhau, trở thành đồng chí, đồng đội của nhau.

c. Cơ sở thứ ba: Cùng trải qua những khó khăn, thiếu thốn

• Bằng một hình ảnh thật cụ thể, giản dị mà giàu sức gợi, tác giả đã miêu tả rõ nét tình cảm của những người lính:
  “Đêm rét chung chăn thành đôi tri kỉ’’
• “Đêm rét chung chăn” có nghĩa là chung cái khắc nghiệt, gian khổ của cuộc đời người lính; là chung hơi ấm để vượt qua giá lạnh nơi núi rừng. Đó là một hình ảnh đẹp, chân thực và đầy ắp những kỉ niệm.
• Đắp chung chăn đã trở thành biểu tượng của tình đồng chí. Nó đã khiến những con người “xa lạ” sát gần lại bên nhau, truyền cho nhau hơi âm và trở thành “tri kỉ”.
• Cả bài thơ chỉ có duy nhất một chữ “chung” nhưng đã bao hàm được ý nghĩa sâu sắc và khái quát của toàn bài: chung cảnh ngộ, chung giai cấp, chung chí hướng, chung khát vọng giải phóng dân tộc.
   
• Tác giả đã rất khéo léo trong việc lựa chọn từ ngữ, khi sử dụng từ “đôi” ở câu thơ trên:
  • Chính Hữu không sử dụng từ “hai” mà lựa chọn từ “đôi”. Vì “đôi” cũng có nghĩa là hai, nhưng đôi còn thể hiện sự gắn kết không thế tách rời.
  • Từ “đôi người xa lạ” họ đã trở thành “đôi tri kỉ”, thành đôi bạn tâm tình thân thiết, hiểu bạn như hiểu mình.
  • Khép lại đoạn thơ, là một câu thơ có một vị trí rất đặc biệt, được cấu tạo bởi hai từ “Đồng chí! ”.
  • Nó vang lên như một phát hiện, một lời khẳng định, một lời định nghĩa về đồng chí.
  • Thể hiện xúc dồn nén, được thốt ra như một cao trào của cảm xúc, trở thành tiếng gọi thiết tha của tình đồng chí, đồng đội.
  • Gợi sự thiêng liêng, sâu lắng của tình đồng chí.
  • Dòng thơ đặc biệt ấy còn như một bủn lể gắn kết. Nó nâng cao ý thơ đoạn trước và mở ra ý thơ đoạn sau. Và dấu chấm cảm đi kèm hai tiếng ấy bồng như chất chứa bao trìu mến yêu thương.
    ** Đoạn thơ đã đi sâu khám phá, lí giải cơ sở của tình đồng chí. Đồng thời, tác giả đã cho thấy sự biến đổi kì diệu từ những người nông dân hoàn toàn xa lạ trở thành những người đồng chí, đồng đội sống chết có nhau.

2. Những biểu hiện của tình đông chí, đồng đội (mười câu thơ tiếp)
a. Biểu hiện thứ nhất: Họ thấu hiểu những tâm tư, nỗi lòng của nhau

“Ruộng nương anh gửi bạn thân cày
Gian nhà không mặc kệ gió lung lay

Giếng nước gốc đa nhớ người ra lính. ”

• Trước hết, họ thấu hiểu cảnh ngộ, mối bận lòng của nhau về chốn quê nhà:

• Đó là một hoàn cảnh còn nhiều khó khăn: Neo người, thiếu sức lao động. Các anh ra đi đánh giặc, để lại nơi hậu phương bộn bề công việc đồng áng, phải nhờ người thân giúp đỡ.
   
• Cuộc sống gia đình các anh vốn đã nghèo khó, nay càng thêm thiếu thốn:
• Hình ảnh “gian nhà không”, diễn tả được cái nghèo vể mặt vật chất trong cuộc sống gia đình các anh.
• Đồng thời, diễn tả sự thiếu vắng các anh – người trụ cột trong gia đình.
  • Tiếp theo, họ thấu hiếu lí tưởng và ý chí lên đường để giải phóng cho quê hương, dân tộc.
• “Ruộng nương”, “căn nhà” là những tài sản quý giá, gần gũi, gắn bó, vậy mà họ sẵn sàng bỏ lại nơi hậu phương, hi sinh hạnh phúc riêng tư vì lợi ích chung, vì độc lập tự do của toàn dân tộc.
• Tác giả đã sử dụng những từ ngữ rất giản dị, mộc mạc, nhưng giàu sức gợi:
• Từ “mặc kệ”, chỉ thái độ dứt khoát, quyết tâm của người lính. Mặc kệ những gì quý giá nhất, thân thiết nhất để ra đi vì nghĩa lớn.
• Đồng thời, thể hiện thái độ sẵn sàng hi sinh một cách thầm lặng của các anh vì đất nước.
  • Họ thấu hiểu nỗi nhớ quê nhà luôn đau đáu, thường trực trong tâm hổn người lính.
• Họ ra đi để lại một trời thương nhớ. Nhớ nhà, nhớ quê và trên hết là nỗi nhớ những người thân. Những người lính đã dùng lí trí để chế ngự tình cảm, nhưng càng chế ngự thì nỗi nhớ nhung càng trở nên da diết.
• Hình ảnh “giếng nước gốc đa nhớ người ra lính ” vừa được sử dụng như một hình ảnh ẩn dụ, vừa được sử dụng như một phép nhãn hóa diễn tả một cách tự nhiên và tinh tế tâm hổn người lính.
• “Giếng nước gốc đa nhớ người ra lỉnh ” hay chính là tấm lòng của người ra lính luôn canh cánh nỗi nhớ quê hương và do đó họ như đã tạo cho “giếng nước gốc đa” một tâm hồn.
  Hình tượng người lính thời kì đẩu của kháng chiến chống Pháp đã hiện lên tràn đầy khí thế và ý chí kiên cường, quyết ra đi bảo vệ độc lập, tự do của Tổ quốc.

b. Biểu hiện thứ hai: Đồng cam, cộng khổ trong cuộc đời quân ngũ
Chính Hữu là người từng trực tiếp tham gia chiến dịch Việt Bắc thu đông năm 1947. Hơn ai khác, ông thấu hiểu những thiếu thốn và gian khổ của cuộc đời người lính. Bảy dòng thơ tiếp, ông đã dành để nói vể những gian khổ của các anh bộ đội thời kì đầu cuộc kháng chiến chống Pháp:

“Anh với tôi biết từng cơn ớn lạnh

Sốt run người vầng trán ướt mồ hôi

Áo anh rách vai

Quần tôi có vài mảnh vá

Miệng cười buốt giả

Chân không giày ”

• Bằng bút pháp miêu tả hết sức chân thực, hình ảnh thơ chọn lọc, nhà thơ đã vẽ lên bức tranh hiện thực sống động về người lính với sự đồng cảm sâu sắc. Trước hêt, là những con sốt rét rừng:
• Tác giả sử dụng bút pháp tả thực để tái hiện sự khắc nghiệt của những cơn sốt rét rừng đang tàn phá cơ thể những người lính.
• Trong những cơn sốt rét ấy, sự lo lắng, quan tâm giữa những người lính đà trờ thành điểm tựa vững chắc để họ vượt qua những gian khổ, khó khăn.
• Cuộc đời quân ngũ đầy thiếu thốn, gian khổ:
• Sử dụng thủ pháp liệt kê để miêu tả một cách cụ thể và chính xác những thiếu thôn của người lính: “áo rách vai, quần vài mảnh vả, chân không giày”. Đó là những chi tiết rất thật, được chắt lọc từ thực tế cuộc sống người lính.
• Những khó khăn gian khổ như được tô đậm khi tác giả đặt sự thiếu thốn bên cạnh sự khắc nghiệt của núi rừng: sự buốt giá của những đêm rừng hoang sương muối.
  ** Đây là hình ảnh chân thực về những anh bộ đội thời kì đầu kháng chiến. Đầy những gian nan, thiếu thốn nhưng các anh vần xé rừng mà đi, đạp núi mà tiến.
• Song họ vẫn giữ được tinh thần lạc quan cách mạng: Hình ảnh “miệng cười buốt giá” cho thấy thái độ lạc quan, coi thường thử thách để vượt lên khó khăn và hoàn thành tốt nhiệm vụ.
• Tác giả đã tạo dựng những hình ảnh sóng đôi, đối xứng nhau để diễn tả sự gắn kết, đồng cảm giữa nhừng người lính.
  Cái hay của câu thơ là nói về cảnh ngộ của người này nhưng lại thấy được sâu sắc tấm lòng yêu thương của người kia. Tình thương đó lặng lẽ mà thấm sâu vô hạn.

c. Biểu hiện thứ 3: Luôn sẵn sàng sẻ chia, yêu thưong gắn bó
Tất cả những cảm xúc thiêng liêng được dồn nén trong hình ảnh thơ rất thực, rất cảm động, chứa đựng biết bao ý nghĩa:

“Thương nhau tay nắm lấy bàn tay”

• Những cái bắt tay chất chứa biết bao yêu thương trìu mến. Rõ ràng, tác giả đã lấy sự thiếu thốn đến vô cùng về vật chất để tô đậm sự giàu sang vô cùng về tinh thần.
• Những cái bắt là lời động viên chân thành, để những người lính cùng nhau vượt qua những khó khăn, thiếu thốn.
• Những cái bắt tay của sự cảm thông, mang hơi ấm để truyền cho nhau thêm sức mạnh.
   
• Đó còn là lời hứa lập công, của ý chí quyết tâm chiến đấu và chiến thắng quân thù.
  Có lẽ không ngôn từ nào có thể diễn tả cho hết tình đồng chí thiêng liêng ấy. Chính những tình cảm, tình đoàn kết gắn bó đã nâng đỡ bước chân người lính và sưởi ấm tâm hồn họ trên mọi nẻo đường chiến đấu.

3.Sức mạnh và vẻ đẹp của tình đồng chí, đồng đội

• Được xây dựng trên nền thời gian và không gian vô cùng đặc biệt:
“Đêm nay rừng hoang sương muối ”

• Thời gian: Một đêm phục kích giặc.
• Không gian: Căng thẳng, trong một khu rừng hoang vắng lặng và phủ đầy sương muối.
  • Trên nền hiện thực khắc nghiệt ấy, những người lính xuất hiện trong tâm thế:
  “Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới ”
• Hình ảnh “đứng cạnh bên nhau ” cho thấy tinh thần đoàn kết, luôn sát cánh bên nhau trong mọi hoàn cảnh.
• Hình ảnh “chờ giặc tới” cho thấy tư thế chủ động, hiên ngang, sẵn sàng chiến đấu của người lính.
  • Kết thúc bài thơ là một hình ảnh độc đáo, là điểm sáng của một bức tranh về tình đồng chí, rất thực và cũng rất làng mạn:
• Chất hiện thực: gợi những đêm hành quân, phục kích chờ giặc, nhìn từ xa, vầng trăng như hạ thấp ngang trời. Trong tầm ngắm, người lính đã phát hiện một điều thú vị và bất ngờ: trăng lơ lửng như treo đầu mũi súng.
   
• Chất lãng mạn: Giữa không gian căng thẳng, khắc nghiệt đang sẵn sàng giết giặc mà lại “treo” một vầng trăng lung linh. Chữ “treo” ở đây rất thơ mộng, nối liền mặt đất với bầu trời.
• Hình ảnh “đầu súng trăng treo ” rất giàu ý nghĩa:
• Súng là biểu tượng cho cuộc chiến đấu, trăng biểu tượng cho non nước thanh bình, súng và trăng cùng đặt trên một bình diện đã gợi cho người đọc bao liên tưởng phong phu : chiến tranh và hòa bình; hiện thực và ảo mộng; khắc nghiệt và lãng mạn; chất chiến sĩ – vẻ đẹp tâm hồn thi sĩ;…
• Gợi lên vẻ đẹp của tình đồng chí, giúp tâm hồn người chiến sĩ bay lên giừa lúc cam go khốc liệt.
• Gợi vẻ đẹp của tâm hồn người lính: Trong chiến tranh ác liệt, họ vẫn rất yêu đời và luôn hướng về một tương lai tươi sáng.
  Hình ảnh này xứng đáng trở thành biểu tượng cho thơ ca kháng chiến: một nền thơ có sự kết hợp giữa chất liệu hiện thực và cảm hửng lãng mạn.

III. Tổng kết

1. Nội dung

Tác giả đã khám phá, ngợi ca một tình cảm đẹp của những người lính cách mạng, đó là tình đồng chí, đồng đội thiêng liêng sâu nặng. Đồng thời, tác phẩm còn nêu bật lên hình ảnh chân thực, giản dị và cao đẹp của anh bộ đội cụ Hồ thời kì đầu kháng chiến chống Pháp.

2. Nghệ thuật

• Lối miêu tả chân thực, tự nhiên nhưng cũng giàu sức gợi.
• Lựa chọn từ ngữ, hình ảnh giản dị mà giàu ý nghĩa biểu tượng.
• Giọng điệu tự nhiên, trầm bổng thể hiện cảm xúc dồn nén chân thành.